िहदं ु धम: र् धमर् की जीवनमाग?

प्रकाशकाÍया पीठावǾन

िहदंु धम: र् धमर् की जीवनमाग?

______________________

आपलेप्रकाशक दीघकाल र् प्रचिलत असलेãया या चु
कीÍया कãपनेला समक्ष जातात आिण िहदंु धमर् जीवनमागार्पेक्षा अिधक गहन आहे हेिसद्ध करतात.

______________________

सɮगǽु बोिधनाथ वैलाणèवामी

Read this article in:
English |
Hindi |
Tamil |
Gujarati |
Spanish |
Marathi |
Russian |

सत्संग प्रसंगी हा प्रश्न मला अनेकदा विचारण्यात येतो. या विषयावरच्या मतांमध्ये बरेच

भेदभाव आहेत आणि या विषयात लोकांना अतिशय आस्था असल्यामुळे याबद्दल होणारी चर्चा

नेहमीच चैतन्यपूर्ण होत असते.

चिन्मयानंद यांनी या विषयावर एक अद्भुत व्याख्यान दिले (bit.ly/hinduism-way-of-life).

त्यातील काही अंश: ” हिंदु धर्म हा धर्म नाही.

भारत यांवर चर्चा करीत असलेल्या युवकयुवतींच्या प्रत्येक बैठकीत हे आपल्याला ऎकायला

“हिंदु धर्म अगदी वेगळा आहे. हा धर्म नाही. मग तो काय आहे? तो एक जीवनाचा

मिळते.

मार्ग आहे.” ही वायफळ बडबड तेथे ऎकू येते. हे एक चुकीचे विधान आहे. कुणीही विचारी

व्यक्ति हे विधान मान्य करणार नाही किंवा त्याला काही किंमत देणार नाही. मनाला

आकर्षित करणार्‍या या वक्तव्यात केवढी अभद्र मूढता भरलेली आहे! “हिंदु धर्म हा धर्म

नाही.

तो एक जीवनमार्ग आहे.” होय! आणि Christianity? तो धर्म आहे?, तर मग तो

जीवनमार्ग नाही? जीवनमार्ग असल्याशिवाय कुठला धर्म आहे? धर्माशिवाय कुठला

जीवनमार्ग आहे? विचार करा. तो धर्म नाही, एक जीवनमार्ग आहे हे विधान

स्वयंविपरितार्थक आहे. जर हिंदु धर्म हा धर्म नाही, एक जीवनमार्ग आहे, तर Christianity

हा धर्म आहे, म्हणून जीवनमार्ग नाही. जीवनमार्गाशिवाय धर्म काय? धर्म आपल्याला या

जगात आपल्या आयुष्याला मार्गदर्शन करीत नाही काय? म्हणून (हिंदु धर्म हा धर्म नाही

हे विधान) ते एक पोकळ, उच्च विचारवंत असलेल्या सोंगाचे विधान आहे.”

ब‍र्‍याच वर्षापूर्वी चिन्मय मिशनचे संस्थापक स्वामी

हा एक जीवनमार्ग आहे.” हिंदु धर्म आणि

èवामी िचÛमयानंद पु
ढे असेसमजावू
न सांगतात: “ही कãपना एकोिणसाåया शतकाÍया शेवटी
भारतीय सèकं
ृ
तीवर सशोधन ं करणार्या जमनर् शाèत्रज्ञांपासनू
सǽु
झाली. सèकं
ृ
त सािह×याचे
भाषांतर जमनर् भाषेत करÖयाचा पिहला प्रय×न करतांना ददु
ȷवाने ×यांनी एक मोठी चू
क केली.
×यांनी धमर् या शÞदाजागी मत या शÞदाचा प्रयोग केला: बु
द्ध मत, बु
द्धाचा धम; र् ख्रैèतव मत,
िख्रèताचा धम; र् महàमदीय ु
मत, इèलाम. ×यानतर ं तेलोक िहदं
ु
धमार्कडेवळलेआिण गरीब
िबचारे जमनर् लोक गɉधळले, कारण िहदं
ु
धमार्मÚयेअनेक मतेआहेत. तो एक सामािसक धमर्
आहे. मत या शÞदाची åयु×पि×त मित या सèकं
ृ
त शÞदापासनू , Ïयाचा अथर् आहे बुिद्ध, या
शÞदापासनू
झाली आहे. जेज्ञान आपãया बु
द्धीत िèथर झालेअसते ×याला मत àहणतात. मत
àहणजेकेवळ आपलेिवचार. िहदं
ु
धमार्त शंकर मत, रामानजु
मत, मÚव मत इ×यािद मते
आहेत. िविवध आचायानी र्ं िदलेãया आपãया Ǻिçटकोणांना आिण उपिनषदांवरील ×यांÍया
िवचारांना िकं
वा मनोधारणेला àहणतात, मत, मत, मत. àहणनू ×यानी ं (जमनर् लोकांनी) असे
अनु
मान काढलेकी िहदं
ु
धमर् हा धमर् नाही. मग तो काय आहे, ×यांनी िवèमयानेिवचारले. तो
एक जीवनमागर्आहे!”

या कु
प्रिसद्ध िवधानाÍया गणदोषपिरक्षणाबƧल ु
चौकशा करणारे िहदं
ु
लोक सवसाधारणपण र् े
िहदं धमा
ु र्Íया उपासनेत िनमग्न झालेलेनसतात. ×यांची अशी कãपना झालेली असावी की िहदं
ु
धमार्ची सपं
ू
णर् बेरीजवजाबाकी ही आहेकी आपãया धमार्चेपालन करावे, सɮगणी
ु
जीवन जगावे,
आपलेकतåयर् करावे, आिण जाèत करÖयाची काही आवæयकता नाही.

िहदं
ु
धमर् हा एक जीवनमागर्आहे, परÛतु
तो एक उ×तम वतणर् कू , देवपू
जा, िनçकाम सेवा,
धमग्रर् था ं ंचेअÚययन, आिण Úयान, यांचा आÚयाि×मक मागर् आहे. आिण आÚयाि×मक
जीवनमागार्ची åयाख्या काय आहे? धम?

जमनर् लोकांनी अनु
लिक्षत केãयाप्रमाणेसनातन धमर् अनेक Įद्धांचा समदायु
असला तरी तो
èवतःÍयाच शक्तीनेअिभमानानेएक èवतंत्र धमर् àहणनू
उभा आहे. हे सवर् धमर् काही सामाÛय,
सèकं
ृित, धमार्चेकमका र् ंड, धमग्रर् थं , आिण मलभू
तू
त×वज्ञान, यांÍयावर आधािरत असनू ×यांचे
काही मळू
Įद्धेचेिवषय असतात: कम, र् धम, र् पु
नजÛमर् , सवåयापी र् देव×व, आिण अिधक काही.
धमार्Íया या सवर् लक्षणांचेिहदं
ु
धमर् उ×तमपणेअक्षरशः प्रदशनर् करतो.

लक्षात ठेवा की जमनर् लोक िहदं
ु
धमार्चेिमत्र नåहते. आपãया धमार्ची “धमर् नाही” अशी ×यांनी
पु
Ûहा केलेली åयाख्या, जी ददु
ȷवानेिहदं
ु
लोकांनीच िèवकार केली, ती आपãया धमार्ची ×यांनी
केलेली मोठी टीका होती. आपला धमर् हा धमर् नाही असेमानणेàहणजेबौिद्धक आ×मह×या आिणजागितक जन सबं ंधाची एक िवपि×तच आहे. जगातील इतर महान धमार्बरोबर िहदं
ु
धमर्
अिभमानानेèथािपत आहे, तो एक जीवनमागर् àहणनू
नåहे. शाकाहार हा जीवनमागर् आहे;
अिहसा ं हा जीवनमागर् आहे. परÛतु
हे दोÛही धमर् नåहेत, आिण या दोहɉनाही जसेèवामी
िववेकानंदांना १८९३ मÚयेजागितक धमर् पिरषदेचेआमत्रणं आलेहोतेतसेआमत्रणं िमळणार
नाही. ×यांना तेआमत्रणं िमळालेआिण िशकागोÍया åयासपीठावǾन तेसवर् जगासाठी ×यांनी
भाषण िदलेते, तेनक्की िहदं
ु
होतेàहणनचू .

होय, आहेत असेलोक Ïयांना असेवाटतेकी “H-word” नेकशाची तरी िकं
मत कमी होते. पण
ही ×यांची चकू
आहे. धमर् या शÞदाचा जागितक मचावर ं आिण ×याचप्रमाणेèथािनक
समदायामÚय ु ेहोणार्या मह×वाÍया अथार्कडेतेदलु
क्षर् करत आहेत. िहदं ×वाÍया
ु
Úवजाखाली एकत्र
राहू
न आपणास अनेकप्रकारचेसरक्षण ं िमळते, आिण प्रकाशनाÍया माÚयमांपु
ढे, शैक्षिणक
सèथा ं ंÍया मडळा ं ंपु
ढे, सरकार, आिण योजना िवभागापु
ढे एक सÛमाननीय, सयं
ु
क्त प्रितिनिध×व
प्राÜत होते. आपणाला नाममात्र िहदं
ु
सèथा ं मािहत असतीलच, Ïया िहदं
ु
हा शÞद वापरायला
सवसाधारणपण र् ेिवरोध करतात, परÛतु, जेåहा समाजात ×यांना िवæवसनीय èथान िमळवायचे
असेल तेåहा अगदी आनंदानेया नावाचा िèवकार करतात

िहदं
ु
धमार्Íया सवȾ×तम भिवçयकाळासाठी िहदं
ु
लोकांनी इतर धमार्बरोबर िèथत åहायला हवे, इतर
जीवनमागार्बरोबर नाही. िहदं
ु
धमर् हा धमर् नाही अशी पोपटपंची करणारे लोक सनातन धमार्ला
नीट मदत करत नाहीत. जगाÍया Ǻçटीनेहेिकती मढमतीच ू ेवागणेआहे हे ×यांÍया लक्षात येत
नाही. समजा मसलमान ु
लोकांनी इèलाम हा धमर् नाही, फक्त एक जीवनमागर् आहेअसेमाÛय
केले, िकं
वा िख्रæचन लोकांनी, िकं
वा, Ïयू
समाजानी? तेअसेकरीत नाहीत. ×यांना ×यांÍया
धमार्चा अिभमान आहे. परÛतु
अनेक कारणामळु े आिण परदेशी राÏयक×यार्ंनी िनमार्ण केलेãया
मनिèथतीÍया कटकटीमळु े आपण िहदं
ु
लोक या èवतःÍया नाशाÍया कãपनेला अजनू िचकटू
न
आहोत. िख्रæचन आिण Ïयू
समाजाला वेदाÛत, योग, Úयान, िशकिवÖयासाठी अनेक èवामींनी
िवसाåया शतकाÍया मÚयम काळात ही कãपना कायम केली. ×यामळु े या कãपना िहदं
ु
आहेत
असेमाÛय न करता घरोघरी प्रचिलत झाãया. èवामी िचÛमयानंद अगदी छान àहणाले: “हे एक
पोकळ, उÍच िवचारवंत असलेãया सɉगाचेिवधान आहे.” आपण सगäयांनी हे टाळावे.

आनंदाची गोçट आहेकी ही पिरिèथती छोɪया पण मह×वपू
णर् प्रमाणात बदलत आहे. आàहाला
आज भेटणार्या िहदं
ु
तǽण वगार्ला आपãया धमार्चा अिभमान आहे, ×याबƧल अिधक िशकÖयास
उ×सकता
ु
आहे. जगातãया महािवɮयालयात िहदं
ुिवɮयाथीर् इतर धमार्Íया िवɮयाØयार्बरोबर
खांɮयाला खांदा लावू
न उभेअसतात. िहदं
ु
अमेिरकन फाउÛडशने ची “Take Back Yoga” हीमोहीम, जी योगाचेमळू
जगातãया सवार्त प्राचीन धमार्त आहे हे पु
Ûहा प्रèथािपत करÖयासाठी
आहे, “जीवनमाग” र् या कãपनेवर मोठा आरोप आहे.

मी घेतलेãया प्र×येक स×सगं बैठकीत एक प्रæन न चु
कता उद्भवतो: “मी िहदं
ु
धमार्चा दैनंिदन
जीवनात कसा उपयोग कǾ शकतो?” मला असेǺढ मतानेसांगावेसेवाटतेकी िहदं
ु
धमार्चेज्ञान
आिण प्र×यक्ष उपयोग पू
णपणर् ेकरÖयासाठी आपण ×याÍया सवर् प्रथांचा आपãया जीवनात समावेश
करावा: धम, र् देवपू
जा, िनèवाथर् सेवा, त×वज्ञानाचेअÚययन, आिण Úयान. ही पाच अनुçठाने
एकत्र आपण जÛमभर शािरिरक, मानिसक, आिण आÚयाि×मक िनयमांचा समÍचय ु
आपãयाला
प्रèतु
त करतात.

त×वज्ञानािशवाय भक्तीचेअधĮद्ध ं ेत सहज ǽपांतर होऊ शकते. भिक्त आिण िनèवाथीर् सेवेिशवाय
त×वज्ञानाचेकेवळ बौिद्धक वादिववाद आिण तकर्िवतकार्त ǽपांतर होऊ शकते. िहदं
ु
धमाचा र् केवळ
जीवनमागर् àहणनू िèवकार केला तर भिक्त आिण त×वज्ञानाचेअतरी ं फायदेआपãयाला चु
कतात.
आिण Úयानािशवाय आ×मा आिण ब्रéमनची एका×मता, जीवाची आिण िशवाची एका×मता यांची
अनु
भितू
येणेशक्यच नाही. आता या पाच èतरांचेथोडेजवळू
न िनिरक्षण कǾ या.

यम या आचार िवषयक िनयमांमÚयेप्रèतु
त केलेला धमर् हा िहदं
ु
धमार्चा पायवा आहे. यम
àहणजेआपãया मनोव×ती
ृ ंना आवरणे, उदाहरणाथ, र् क्रोध, िहसकं वि×तृ , अस×य भाषण,
èवाथार्साठी घटना घडवनू
आणणे, चोरी करणेिकं
वा जेआपãयाला हवेअसेल तेिमळणेसहज
शक्य नसेल तेिमळवणे. आपãया या सोहंभावाचेिनयंत्रण करणेआवæयक असतेकारण या
व×तीम ृ
ळु े केलेलेकायर् कु
कमर् होतेआिण आपãयाला सदैव िवचिलत मनःिèथतीत ठेवते. धमार्त
अनेक प्रकारÍया सांèकृितक िनयमाचाही ं समावेश आहे.

सेवा, िनèवाथीर् सेवा, हेिहदं
ु
धमार्चेपु
ढचेअनुçठान आहे. अनेक लोक धािमकर् िकं
वा èवयं सेवक
सगठना ं ंना आिथकर् दान देऊन ही सेवा करतात. èवतःचेपाकीट उघडू
न ५० डॉलरस्देणेसोपे
आहे, परÛतुिनèवाथीर् सेवा ही èवतःचा वेळ देऊन एक पाळलेलेवचन आहे. ही िनèवाथीर् सेवा
देवालयापयतचर्ं मयार्िदत नाही, ही सेवा आपãया कायार्लयात, िवɮयालयात, आपण जगतात जेथे
आहोत, तेथेकरता येते.

भक्तीचेअनुçठान, उदाहरणाथ, र् मिदरात ं देवपू
जेला उपिèथत राहणे, यात्रेला जाणे, आपãया
घरातãया देवघरात पू
जा करणे, जपमाळा वापǾन जप करणे, यांनी आपला िवनय Ǻढ होतो
आिण आपली सêमू
शिक्त आ×मज्ञानाÍया आिण दैवी प्रेमाÍया वरÍया चक्रापयतर्ं पोहोचते.

धमग्रर् था ं ंचेअÚययन त×वज्ञान èपçटपणेसमजÖयाचा, परमेæवराचे, आ×àयाचेआिण सवर् जगताचे
Ǿप अचू
क समजÖयाचा, जेणेकǾन आपãया जीवनाÍया सवर् पैलचा
ूं िवकास होÖयाचा आिण ×याचं े
ज्ञान होÖयाचा, असा भक्कम पायवा घालते. यातं वेद, आगम, आपãया सप्रदायाच ं ेधमग्रर् थं ,
आपãया गǽपर ु ंपरेतãया ऋषींनी आिण सता ं ंनी िदलेलेिशक्षण यांचा समावेश होतो. या
अÚययनासाठी ग्रथं आपãया शाखेÍया त×वावर आधािरत असावीत. उदाहरणाथ, र् आपली परंपरा
अɮवैत वेदांती असेल तर हेअÚययन आपण परमा×àयाशी एकमय आहोत ही कãपना Ǻढ करेल,
हे स×य असायला दसरी
ु
काही घटना घडÖयाची गरज नाही.

िहदं
ु
धमार्चेपाचवेअगं , Úयान आिण इतर योगसाधना, हे èवतः ब्राéमीिèथती िमळिवÖयाचेदार
आहे. Úयान साधनेनेत×वज्ञानाÍया पिलकडेजाऊन देव×वाची प्र×यक्ष प्रतीित िमळू
शकते. याची
तु
लना िपकलेãया रसाळ आंÞयाÍया चवीबƧल वाचणेआिण ×याची प्र×यक्ष चव घेणेयांÍयाशी
करता येते. यापैकी तु
àहाला जाèत काय आवडले ? यासाठी मख्यतः
ु
दोन मागर्आहेत. पिहला
मागर्आहे राजयोग. æवासोÍÎवासाचेिनयमन, प्र×याहार, िच×तैकाग्रता, आिण Úयान ही याची
मख्यु
अगं आहेत. दसरा
ु
मागर्आहे ज्ञानयोग. धमग्रर् था ं ंचेअÚययन, सिचÛतन ं , आिण िन×य,
परमगहन Úयान ही याची अगं आहेत.

धमार्Íया या पाच बाजूिहदं धमा
ु र्Íया सवर् िविवध वंशपरàपरेत, पंथात आिण सप्रदायात ं , आपली
èवतःची साèकं
ृितक, भिक्तपू
वकर् , आिण आÚयाि×मक अनÛयता शाæवत ठेवू
न, आढळू
न येतात.